Oś jelita-mózg: Jaką rolę odgrywa mikrobiota?
Nasze jelita, nazywane „drugim mózgiem”, prowadzą nieustanny dialog z naszym mózgiem i vice versa. To zjawisko nosi nazwę osi jelita-mózg. Nieprawidłowe funkcjonowanie tej osi może mieć udział w powstawaniu wielu zaburzeń żołądkowo-jelitowych, chorób metabolicznych, chorób neurodegeneracyjnych, chorób nerwowo-psychicznych, a także niektórych chorób skóry...
Na tej stronie powiemy Ci wszystko o osi jelita-mózg, o tym, jak została odkryta, o roli mikrobioty, o możliwych zakłóceniach tej komunikacji i o związanych z nimi chorobach. A także o tym, jak można na nią oddziaływać.
Dostęp do pracowników służby zdrowia
Znajdź tutaj swoją dedykowaną przestrzeń
O tym artykule
Spis treści
Spis treści
Na początek trochę anatomii
100 milionów Układ nerwowy jelit zawiera ponad 100 milionów neuronów
Mózg
Mózg1,2to złożony organ zdolny do jednoczesnego odbioru informacji ze wszystkich części ciała, a także kierujący naszymi myślami, pamięcią, emocjami, dotykiem, ruchem, widzeniem, oddechem, temperaturą ciała, uczuciem głodu i wszystkimi mechanizmami regulującymi funkcjonowanie organizmu. Sieć 100 miliardów neuronów sprawia, że mózg jest prawdziwym dyrygentem naszego ciała.
Co to jest układ nerwowy?
Układ nerwowy3składa się z dwóch głównych części:
- ośrodkowego układu nerwowego obejmującego mózg i rdzeń kręgowy,
- obwodowego układu nerwowego złożonego z nerwów wychodzących z rdzenia kręgowego i docierających do wszystkich części ciała.
Układ nerwowy przekazuje sygnały między mózgiem a resztą ciała, w tym organami wewnętrznymi.
Trzewny układ nerwowy – „drugi mózg” w naszych jelitach4,5
Trzewny układ nerwowy to układ nerwowy jelit. Składa się on z sieci neuronów wyścielających ściany przewodu pokarmowego i steruje aktywnością sensoryczną, motoryczną i wydzielniczą oraz odpornością układu pokarmowego.
Masz motyle w brzuchu? Coś Ci leży na wątrobie? A może coś sprawia, że flaki się w Tobie przewracają? Wiele popularnych, używanych na co dzień powiedzeń potwierdza – czego nawet nie jesteśmy świadomi – istnienie powiązań między mózgiem a brzuchem.
Pewnego razu była sobie oś jelita-mózg
Pierwsza udokumentowana relacja wskazująca na możliwość istnienia związku między jelitami a mózgiem pochodzi z XIX wieku.7
Pewien kupiec handlujący futrami mimowolnie przyczynił się do postępu nauki, a jego niefortunne przygody pozwoliły odkryć związek między emocjami a fizjologią jelit8,9. Alexis St. Martin został trafiony z małej odległości w brzuch pociskiem. Pod opiekę wziął go amerykański chirurg wojskowy, doktor William Beaumont. Po operacji u pacjenta powstała (sidenote: Przetoka Przetoka to nieprawidłowe połączenie narządu układu pokarmowego i skóry. ) , którą doktor Beaumont wykorzystał do obserwacji jelit – miał okazję zobaczyć proces trawienia na żywo!
W toku tych obserwacji zauważył, że na proces trawienia u pacjenta miał wpływ jego stan emocjonalny, gdy był on rozdrażniony lub zdenerwowany, co oznaczało zatem, że istnieje coś takiego jak oś jelita-mózg8. Później przeprowadzono inne badania naukowe, które wykazały, że komunikacja między jelitami a mózgiem jest dwukierunkowa – zachodzi w kierunku od jelit do mózgu i od mózgu do jelit – i że mikrobiota jelitowa gra w tych kontaktach kluczową rolę8,10,11.
Co to jest oś jelita-mózg?
Oś jelita-mózg można zdefiniować jako sieć dwukierunkowej komunikacji między jelitami a mózgiem – jelita wysyłają komunikaty do mózgu i vice versa. Komunikacja ta przebiega za pośrednictwem trzech różnych dróg8,12:
- drogą neuronalną (przez neurony), przede wszystkim nerw błędny i trzewny układ nerwowy;
- drogą hormonalną poprzez wydzielania hormonów, takich jak (sidenote: Kortyzol Kortyzol jest znany jako hormon stresu. Uczestniczy on w fizycznej i/lub emocjonalnej reakcji na stres. Kortyzol ma również udział w utrzymaniu równowagi niektórych funkcji fizjologicznych, takich jak ciśnienie tętnicze, odporność, metabolizm białek, cukrów i tłuszczów oraz przeciwdziałanie stanom zapalnym. Katsu Y, Iguchi T, Subchapter 95D - Cortisol. In Ando H, Kazuyoshi U, and Shinji N, eds. Handbook of hormones: comparative endocrinology for basic and clinical research. Pages 533-e95D-2 Academic Press, 2021. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/B9780128010280002312 ) , (sidenote: Adrenalina Adrenalina, zwana też epinefryną, to hormon wytwarzany przez nadnercza i uwalniany do krwi w sytuacji silnego stresu, zagrożenia lub intensywnych emocji. Przygotowuje on organizm do walki lub ucieczki. https://my.clevelandclinic.org/health/body/23038-adrenaline ) i serotonina;
- drogą odpornościową poprzez modulację cytokin.
Oś jelita-mózg wpływa między innymi na nasze zachowanie, funkcje poznawcze (pamięć), emocje, nastrój, pragnienia i percepcję.
90% Komórki jelita wytwarzają ponad 90% obecnej w organizmie serotoniny
Czy mikrobiota odgrywa rolę w komunikacji między jelitami a mózgiem?
Można powiedzieć, że mikrobiota to trzeci element osi jelita-mózg, która staje się osią mikrobiota-jelita-mózg17
Mózg, jelita i mikrobiota jelitowa to trzy ogniwa sieci mikrobiota-jelita-mózg. Wszystkie te ogniwa są ze sobą powiązane i wchodzą ze sobą w dwukierunkowe interakcje. Mikrobiota jelitowa jest w stanie kontaktować się z mózgiem bezpośrednio, wydzielając cząsteczki sygnałowe, takie jak (sidenote: Neuroprzekaźniki Specyficzne cząsteczki, które umożliwiają komunikację pomiędzy neuronami (komórkami nerwowymi w mózgu), ale także wymianę informacji z bakteriami tworzącymi mikrobiotę. Produkowane są zarówno przez komórki organizmu, jak i przez bakterie mikrobioty. Baj A, Moro E, Bistoletti M, Orlandi V, Crema F, Giaroni C. Glutamatergic Signaling Along The Microbiota-Gut-Brain Axis. Int J Mol Sci. 2019;20(6):1482. ) albo (sidenote: Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (KKT) Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe są źródłem energii (paliwa) dla komórek organizmu, współdziałają z układem odpornościowym i biorą udział w komunikacji między jelitami a mózgiem. Silva YP, Bernardi A, Frozza RL. The Role of Short-Chain Fatty Acids From Gut Microbiota in Gut-Brain Communication. Front Endocrinol (Lausanne). 2020;11:25. ) , lub pośrednio, wchodząc w interakcje z komórkami jelit pełniącymi funkcję pośredników w komunikacji z mózgiem. Mózg może też bezpośrednio lub pośrednio modulować mikrobiotę poprzez modulację fizjologii jelit w celu modyfikacji środowiska mikroorganicznego.
Jakie czynniki mogą wpływać na komunikację między jelitami a mózgiem?
Znanych jest wiele czynników wpływających na dialog między jelitami a mózgiem8
- Dieta, a zwłaszcza niektóre produkty spożywcze, takie jak czekolada, mogą regulować nasz nastrój. Również dieta śródziemnomorska jest znana z korzystnego wpływu na pamięć i zdrowie. Należy natomiast uważać na swój jadłospis i ograniczyć spożycie produktów przetworzonych i bogatych w dodatki. Z przeprowadzonego niedawno na gryzoniach badania wynika, że mogą one być źródłem niektórych zaburzeń psychicznych i behawioralnych (lęki, zaburzenia umiejętności społecznych itp.).
- Regularna aktywność fizyczna na wiele sposobów wpływa korzystnie na nasze zdrowie. Aktywność fizyczna również przyczynia się do dobrego stanu zdrowia mózgu. Kilka badań naukowych wykazało istnienie związku między naszym układem poznawczym a poziomem aktywności fizycznej.
- Nasze kontakty społeczne oraz nasze otoczenie również stymuluje oś jelita-mózg. I odwrotnie – dyskryminacja źle wpływa na funkcjonowanie osi jelita-mózg.
- Środowisko, w którym żyjemy, również jest jednym z czynników o najsilniejszym wpływie na nasze zdrowie i naszą mikrobiotę. Na przykład zanieczyszczenie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób układu oddechowego, nowotworów i zaburzeń poznawczych.
- Niektóre leki – zwłaszcza antybiotyki – mogą wpływać na rozwój układu nerwowego dziecka i przyczyniać się do powstawania niektórych chorób.
- Badania naukowe wykazały, że pierwsze lata życia i rodzaj porodu silnie wpływają na mikrobiotę naszych dzieci i w konsekwencji na oś jelita-mózg. Kilka badań wykazało istnienie związku między porodem przez cesarskie cięcie a podwyższonym ryzykiem wystąpienia różnych zaburzeń, w tym otyłości, a także zaburzeń układu odpornościowego, takich jak astma lub alergie8. Również stres prenatalny wpływa na mikrobiotę dziecka i jej skład oraz na jego rozwój neurologiczny, a także na samą ciążę, ponieważ podwyższa ryzyko przedwczesnego porodu.18
- Stres i strach to czynniki behawioralne również oddziałujące na naszą mikrobiotę oraz na oś jelita-mózg.
- Czy zatem nasze zachowanie ma związek z naszą mikrobiotą? Tak wynika z niektórych badań. Mikrobiota gwarantuje dobry stan emocjonalny, a zatem i dobre libido i pożądanie. Jednak niekiedy wpływa też na nasze nałogi
- I u młodych, i u osób w podeszłym wieku mikrobiota jelitowa ma znaczenie dla snu i rytmu dobowego.
Co się dzieje, kiedy komunikacja między jelitem a mózgiem zostaje zakłócona?
Zaburzenia osi jelita-mózg mają udział w występowaniu różnych problemów zdrowotnych.
Zaburzenia tej osi oznaczają złą komunikację między mózgiem a jelitami – albo wysyłane są błędne sygnały, albo otrzymywane komunikaty są błędnie rozumiane lub nadinterpretowane... Krotko mówiąc, jelita i mózg przestają się nawzajem rozumieć. Badania naukowe pozwalają coraz lepiej zrozumieć oś jelita-mózg i wskazują na udział mikrobioty jelitowej w coraz większej liczbie chorób8,17.
Poniżej podajemy niewyczerpującą listę stanów chorobowych, w których prawdopodobnie mają udział zaburzenia osi jelita-mózg.
Przyjrzyjmy się bliżej tym zaburzeniom:
ZABURZENIA ŻOŁĄDKOWO-JELITOWE
Zespół jelita drażliwego (IBS) to najczęstsze spośród zaburzeń osi jelita-mózg nazywanych kiedyś „zaburzeniami czynności jelit”. Objawia się on nawracającymi bólami podbrzusza, wzdęciami, zaburzeniami trawienia itp.
Dyspepsja czynnościowa to forma przewlekłej niestrawności – ból brzucha, uczucie pełności lub wzdęcia w trakcie posiłku i po nim. Ona również jest jednym z zaburzeń interakcji jelita-mózg.19,20
Niedawne badania wykazały udział osi jelita-mózg w przewlekłych zapalnych chorobach jelit21,22. Może ona wpływać na rozwój choroby oraz na zdrowie psychiczne.
CHOROBY METABOLICZNE
Cukrzyca typu 2 charakteryzuje się chronicznym nadmiarem cukru we krwi (hiperglikemią) związanym z zaburzeniem wytwarzania lub wykorzystania insuliny – hormonu regulującego poziom cukru. Jednym z powikłań cukrzycy typu 2 (DT2) jest spadek zdolności poznawczych23
Zaburzeniom tym (otyłość, nadwaga, zespół metaboliczny). często towarzyszą problemy psychiczne, takie jak lęk, depresja, choroba afektywna dwubiegunowa oraz zaburzenia bahawioralne8.
Mikrobiota wpływa też na naszą dietę oraz na uczucie najedzenia24 a także na nasze zachowania związane z odżywianiem. Niedawne badania wykazują udział mikrobioty jelitowej i osi jelita-mózg w zaburzeniach odżywiania (oznaczających nieprawidłowości diety lub zachowania związanego z odżywianiem).25,26
Jadłowstręt psychiczny27,28 to zaburzenie odżywiania dotykające 1% populacji, a 95% z nich to kobiety. Zaburzenie równowagi mikrobioty jelitowej prawdopodobnie ma wpływ na powstawanie i utrzymywanie się związanych z tą chorobą zaburzeń, takich jak utrata apetytu i masy ciała, poprzez oddziaływanie na oś jelita-mózg i na metabolizm.
W mikrobiocie tych pacjentek brakuje niektórych bakterii, takich jak Roseburia.
CHOROBY NERWOWE I PSYCHICZNE
Choroby psychiczne to grupa zaburzeń psychicznych przyjmujących bardzo różne formy. Wykazano związek niektórych takich chorób z zaburzeniami równowagi mikrobioty jelitowej.
WHO definiuje zaburzenia lękowe29,30,31 jako nadmierny strach i niepokój oraz związane z nimi zaburzenia zachowania. Objawy są na tyle poważne, że pociągają za sobą silne cierpienie lub znaczne nieprawidłowości czynnościowe. Niektóre zaburzenia lękowe mogą być związane z aktywnością mikrobioty jelitowej poprzez regulację hormonów stresu.
Depresja, zaburzenia dwubiegunowe... Zaburzenia nastroju8,32 to zaburzenia emocjonalne polegające na długotrwałym, nadmiernym przygnębieniu (depresja) lub nadmiernej wesołości albo euforii (mania) albo na obu tych stanach.
Depresja i zaburzenia dwubiegunowe mogą mieć związek z dysbiozą jelit, niekiedy skorelowaną z nasileniem objawów.
Niektóre badania poszły jeszcze dalej i posłużyły się mikrobiotą jelitową jako narzędziem diagnostycznym.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne33,34,35 to zaburzenie nerwowo-psychiczne dotykające 1,3% światowej populacji. Charakteryzuje się ono natręctwami (powtarzającymi się, utrwalonymi, nie pożądanymi, często wywołującymi lęk myślami lub obrazami) prowadzącymi do powtarzających się czasochłonnych zachowań kompulsywnych lub unikających, które mają na celu neutralizację lęku i niepokoju spowodowanych przez natręctwa. Niektóre badania wskazują, że pewne bakterie wytwarzające maślan są mniej obfite u pacjentów dotkniętych tymi zaburzeniami.
Schizofrenia8,36,37 dotyka około 1 osoby na 300. Ta choroba psychiczna charakteryzuje się urojeniami i omamami, izolacją społeczną oraz zaburzeniami aktywności psychicznej. Może być związana z zaburzeniami mikrobioty jelitowej i układu odpornościowego.
Zaburzenia ze spektrum autyzmu38 to różnorodne zaburzenia związane z nieprawidłowościami rozwoju mózgu. Objawiają się przede wszystkim trudnościami w komunikacji, zaburzeniami interakcji społecznych i zachowania, a także powtarzanymi zachowaniami.
Niektóre badania wykazały, że mikrobiota jelitowa pacjentów autystycznych często jest zaburzona (dysbioza) i że niektóre zaburzenia jelitowe (biegunki, zaparcia itp.) często są związane z chorobą.
Jak widać, wykazany został związek dysbioz jelitowych z wieloma chorobami psychicznymi, takimi jak schizofrenia, depresja czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.
Chcesz wiedzieć więcej o udziale mikrobioty jelitowej w powstawaniu zaburzeń psychicznych za pośrednictwem osi jelita-mózg?
CHOROBY NEURODEGENERACYJNE
Choroby neurodegeneracyjne charakteryzują się stopniowym niszczeniem niektórych neuronów.
Choroba Alzheimera39,40 to najczęstsza choroba neurodegeneracyjna i główna przyczyna demencji.
Od kilku lat zainteresowanie budzi mikrobiota jelitowa, w tym pewne białka (peptydy amyloidowe) wytwarzane przez „szkodliwe” bakterie, które mogą uruchamiać mechanizm zapalny i zakłócać działanie bariery jelitowej i mózgowej, sprzyjając w ten sposób rozwojowi choroby.
Choroba Parkinsona41 to choroba neurodegeneracyjna stopniowo niszcząca neurony dopaminergiczne w mózgu. Charakteryzuje się ona spowolnieniem ruchów, sztywnieniem mięśni oraz trzęsieniem.
Wykazany został jej związek z zaburzeniem mikrobioty jelitowej i osi jelita-mózg.
Stwardnienie rozsiane42,43 to choroba zapalna ośrodkowego układu nerwowego. Charakteryzuje się „odpowiedzią autoimmunologiczną” układu odpornościowego przeciw ochronnej powłoce neuronów – mielinie. Ten stan zapalny prowadzi do degeneracji komórek nerwowych, czyli neuronów, oraz zerwania komunikacji między mózgiem a organami oddalonymi.
Niedawne badania sugerują specyficzne powiązania mikrobioty jelitowej z ryzykiem wystąpienia choroby, jej rozwojem i postępem.44
Oś jelita-mózg-skóra?
Już w roku 1930 dermatolodzy Stokes i Pillsbury46 oceniali, że stany emocjonalne (lęk, depresja) mogą zaburzać mikrobiotę jelitową i powodować miejscowe stany zapalne, które następnie nabierają charakteru ogólnoustrojowego i przenoszą się na inne organy, na przykład skórę47. Zalecali wtedy stosowanie zsiadłego mleka w celu ponownego wprowadzenia pożytecznych mikroorganizmów.
Od kilku lat rośnie liczba dowodów na istnienie powiązania jelita-mózg-skóra48. Mówiąc dokładniej, stres prowadzi do wydzielania hormonów (serotoniny, kortyzolu i innych) powodujących przepuszczalność jelit oraz miejscowy stan zapalny, który przez układ krążenia rozprzestrzenia się na cały organizm11, 23. W końcu uderza on w barierę skórną i powoduje stan zapalny skóry25. Ta oś jelita-mózg-skóra może mieć udział w niektórych chorobach skóry: Trądzik, Atopowe zapalenie skóry, Łuszczyca.
Jak utrzymać dobrą komunikację między jelitami a mózgiem?
Związek między jelitami a mózgiem nie ma już przed Tobą tajemnic. Ich dialog przebiega w obu kierunkach: od jelit do mózgu i od mózgu do jelit, a kluczem do niego jest mikrobiota jelitowa!
Jak więc zadbać o swoją mikrobiotę, żeby te komunikaty były bezbłędnie wysyłane i odbierane?
W trakcie licznych badań zadawano pytanie, jak uniknąć zaburzeń składu mikrobioty i jak zachować jej równowagę.49
Dieta:
To, co jemy, wpływa na równowagę naszej mikrobioty jelitowej50,51. Wpływ ten jest korzystny, jeżeli jemy produkty zróżnicowane i dobrej jakości. Dieta niezrównoważona może natomiast zaburzyć skład mikrobioty jelitowej i powodować niektóre choroby52. Ważna jest zatem wiedza o tym, jakie produkty korzystnie wpływają na nasze zdrowie.53 Są to na przykład produkty fermentowane lub naturalnie bogate w prebiotyki i pożyteczne mikroorganizmy, których pewne rodzaje mogą mieć wpływ na nasze zdrowie psychiczne. Produkty te mogą wspierać dobre samopoczucie psychiczne, oddziałując na mózg za pośrednictwem mikrobioty jelitowej.54
Chcesz wiedzieć więcej o żywności korzystnej dla zdrowia i o roli mikrobioty jelitowej?
=> Zawiera on wywiad z prof. Rémy Burcelin, który bada mechanizmy komunikacji między mózgiem, jelitami i pozostałymi częściami ciała.
Co to jest psychobiotyk?
Psychobiotyki to probiotyki i prebiotyki korzystnie wpływające na zdrowie psychiczne za pośrednictwem mikrobioty jelitowej.55
Badacze z uniwersytetu w Cork w Irlandii sugerują rozszerzenie definicji psychobiotyków, tak aby objąć nią nie tylko probiotyki i prebiotyki, ale także wszystkie substancje oddziałujące na psychikę za pośrednictwem mikrobioty jelitowej.56
Probiotyki:
Probiotyki to żywe mikroorganizmy, które w przypadku przyjmowania ich w odpowiednich ilościach korzystnie wpływają na stan zdrowia57,58. Przeprowadzono badania przedkliniczne i kliniczne dotyczące podawania probiotyków w celu poprawy objawów stresu, lęku i depresji. Wyniki są obiecujące. 8
Prebiotyki:
Prebiotyki to specyficzne, nie trawione rodzaje błonnika korzystnie wpływające na stan zdrowia. Są one selektywnie wykorzystywane przez pożyteczne mikroorganizmy bytujące w mikrobiocie gospodarza59,60. Badania wykazały, że niektóre prebiotyki mają korzystny wpływ na zaburzenia związane ze stresem8.
Transplantacja:
W celu przywrócenia równowagi ekosystemu mikroorganizmów w jelitach można dokonać transplantacji mikrobioty fekalnej (TMF) pobranej od zdrowego dawcy61. Na razie ta metoda terapeutyczna jest dopuszczona tylko w celu leczenia nawracających infekcji bakteriami Clostridioides difficile62, ale badacze bardzo się nią interesują i próbują ocenić jej wpływ na uzależnienia takie jak alkoholizm63 albo na zaburzenia interakcji jelita-mózg, takie jak zespół jelita drażliwego64,65.
Interwencje psychoterapeutyczne
W przypadku leczenia stresu i zaburzeń interakcji jelita-mózg, takich jak IBS, niektóre (sidenote: Metody psychofizyczne Metody psychofizyczne to praktyki, które skupiają się na relacjach między ciałem, mózgiem, umysłem i zachowaniem oraz ich wpływie na zdrowie i chorobę Wahbeh H, Elsas SM, Oken BS. Mind-body interventions: applications in neurology. Neurology. 2008;70(24):2321-2328 ) okazały się korzystne dla zdrowia psychicznego: (sidenote: Terapie poznawczo-behawioralne Rodzaj psychoterapii, w której terapeuta prowadzi pacjenta do określenia wpływu dysfunkcyjnych (błędnych, negatywnych) myśli na jego zachowanie i samopoczucie. Cuijpers P, Smit F, Bohlmeijer E, et al. Efficacy of cognitive–behavioural therapy and other psychological treatments for adult depression: meta-analytic study of publication bias. The British Journal of Psychiatry. 2010;196(3):173-178 InformedHealth.org [Internet]. Cologne, Germany: Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG); 2006. Cognitive behavioral therapy. 2013 Aug 7 [Updated 2016 Sep 8] ) , hipnoza, medytacja, relaksacja, (sidenote: Biofeedback Metoda nauki kontrolowania pewnych funkcji organizmu, takich jak rytm serca, ciśnienie krwi i napięcie mięśni, za pomocą specjalnego urządzenia. Może pomóc w kontrolowaniu bólu. https://www.cancer.gov/publications/dictionaries/cancer-terms/def/biofeedback ) ...66
Polecane przez naszą społeczność
"Ciekawa lektura" -George Lewis (Od My health, my microbiota)
"Muszę dowiedzieć się więcej na ten temat. To może być to, co się dzieje." -Mark Chadney (Od My health, my microbiota)
1. Central nervous system (CNS) https://www.healthdirect.gov.au/central-nervous-system
2. https://institutducerveau-icm.org/fr/actualite/comprendre-le-cerveau-et-son-fonctionnement/
3. MedlinePlus. (2016). Neurosciences. Retrieved august 16, 2023
15. https://my.clevelandclinic.org/health/articles/22572-serotonin/
17. Mayer EA, Nance K, Chen S. The Gut-Brain Axis. Annu Rev Med. 2022;73:439-453.
19. https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/22248-functional-dyspepsia
30. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-disorders
32. https://www.msdmanuals.com/home/mental-health-disorders/mood-disorders/overview-of-mood-disorders
37. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schizophrenia
42. https://institutducerveau-icm.org/en/multiple-sclerosis/
